اگر توسعه را به میزی تشبیه کنیم که روی چهار پایه استوار است، می‌توان این پایه‌ها را عبارت از «سرمایه اقتصادی»، «سرمایه انسانی»، «سرمایه اجتماعی» و «سرمایه نمادین» تلقّی کرد که نگهداشتِ سقفِ این پدیده (یعنی توسعه)، نیازمند وجود هر چهار پایه آن است.
بررسی ماهیّت و کارکردِ این چهار رُکنِ توسعه، در این مقال نمی‌گنجد؛ لذا این چند سطر صرفاً به بررسی مفهوم و کارکردِ «سرمایه اجتماعی» که یکی از ارکانِ توسعه محسوب می‌شود، می‌پردازد و اهمیتِ «اعتماد» و «مشارکتِ مدنی» را به عنوان دو مورد از مهم‌ترین مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی، در پرتو پژوهش‌های صورت گرفته با تأکید بر مطالعاتِ «رابرات پاتنام» (Robert D. Putnam) مورد بررسی قرار می‌دهد.
سرمایه اجتماعی چیست؟
«سرمایه اجتماعی»، مجموعه‌ای از موهبت‌ها و امتیازاتِ اجتماعی است که ابعاد و مؤلفه‌های فراوانی دارد و متناسب با فرهنگِ بومی یا ملّیِ هر جامعه‌ای، به تسهیل و تشدیدِ همگراییِ میانِ افراد و گروه‌های آن جامعه می‌انجامد و افراد و گروه‌ها را قادر می‌سازد تا با یکدیگر کار کنند.
از جمله مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی می‌توان «ارزش‌ها و هنجارهای مشترک، اعتماد، صداقت، درکِ متقابل، تساهل، ارتباطات، همکاری، مشارکت، تعهّد، مسئولیت‌پذیری، برادری، روحیه کارِگروهی و احساسِ هویّتِ جمعی» را نام بُرد.
به بیان بهتر، هرچه سرمایه اجتماعی _ به عنوانِ یکی از ارکانِ توسعه _ در یک جامعه بیشتر باشد. مؤلفه‌های فوق در آن جامعه، بیشتر به چشم خواهد آمد و چرخِ بهره‌وری در آن جامعه (سازمان)، با سرعت و کیفیتِ مطلوب‌تری حرکت خواهد کرد.
مطالعات نشان داده، جایی که افراد، مورد اعتماد یکدیگر بوده و در جوامعِ خود، فعّالانه با یکدیگر به تعامل و مشارکت می‌پردازند، هزینه‌های کسب‌وکار، تجارت و فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی کمتر است و انتقالِ دانش و آگاهی از فردی به فرد دیگر آسان‌تر صورت می‌گیرد.
سرمایه اجتماعی به مثابه نوعی روغنِ اجتماعی است که در مناسباتِ بین افراد، ایفای نقش می‌کند؛ یعنی در عینِ تسهیلکنندگیِ مناسبات، چسبندگی هم ایجاد می‌کند؛ به عبارتی هم چسبِ اجتماعی است و هم روغنِ اجتماعی.
بنابراین سرمایه اجتماعی بستر و فضایی است که تعاملِ نیروهای انسانی و استفاده این نیروها از سرمایه مادی را تسهیل و کمهزینه می‌کند. سرمایه اجتماعی، منبعِ اصلی شکل‌گیری گروه‌های اجتماعی است و بدونِ حضورِ سرمایه اجتماعی هیچ گروهی شکل نمیگیرد.
سرمایه اجتماعی از دیدگاه نویسندگان و نظریه‌پردازان
پی‌یر بوردیو (Pierre Bourdieu)
از دیدگاه «پی‌یر بوردیو»، سرمایه اجتماعی، جمعِ منابعِ واقعی و بالقوّه‌ای است که محصولِ شبکه‌ای بادوام از روابطِ نسبتاً نهادینه‌‌شده مبتنی بر شناختِ متقابل است. شبکه‌ای که اعضای خود را از پشتیانیِ سرمایه جمعی برخوردار می‌کند و آنان را مستحق «اعتبار» می‌سازد.
گفته می‌شود نخستین تحلیلِ منظم از سرمایه اجتماعی بوسیله «بوردیو» صورت گرفته است. این تحلیل از قوی‌ترین تحلیل‌هایی است که مفهوم سرمایه اجتماعی را در گفتمانِ جامعه‌شناسیِ معاصر وارد کرده است.
از نظر بوردیو، عضویت در یک گروه باعث می‌شود هریک از اعضا، از پشتیبانیِ سرمایه جمعی برخوردار شوند؛ عضویتی که آنان را سزاوار «اعتبار» به معنای مختلفِ کلمه می‌کند و این «اعتبار» به مثابه‌ی یک حسابِ مشترک، برای اعضای آن گروه قابل برداشت است.
فوکومایا (Yoshihiro Francis Fukuyama)
فوکومایا معتقد بود که سرمایه اجتماعی متعلق به گروه‌ها است نه افراد و هنجارهایی که شالوده سرمایه‌ی اجتماعی را شکل می‌دهند در صورتی معنا خواهند داشت که بیش از یک نفر در آن‌ها سهیم باشد.
به هرحال، گروهی که دارای سرمایه‌ی اجتماعی باشد ممکن است شامل دو دوست، یا یک سازمان و یا در مقیاس بزرگ‌تر، یک ملّت باشد. اما نکته قابل توجّه آن است که سرمایه اجتماعی، هم منفعت عمومی دارد و هم منفعت خصوصی و مانند سرمایه فیزیکی و سرمایه انسانی کاملاً تعویض‌پذیر نیست. از این‌روست که فوکومایا سرمایه اجتماعی را خیرِ عمومی هم برای اقتصاد و هم برای کلّ جامعه می‌دانست.
جیمز کلمن (James Kelman)
«جیمز کلمن» می‌گفت این سازمان‌های اجتماعی هستند که سرمایه اجتماعی را پدید می‌آورند و دستیابی به اهداف را ممکن و میّسر می‌سازند.
رابرات پاتنام (Robert D. Putnam)
«رابرت پاتنام» نیز معتقد است که سرمایه اجتماعی، برخلافِ سرمایه‌های متعارفِ دیگر، یک کالای عمومیِ مشترک است و در مالکیتِ خصوصیِ بهره‌برداران نیست. «پاتنام»، سرمایه اجتماعی را با سه مؤلفه «اعتماد»، «هنجارها» و «شبکه‌ها» مفهوم‌سازی می‌کند و به زعم وی این سه مؤلفه، معمولاً خودتقویت‌کننده و خودافزاینده هستند. به بیان بهتر، هر کدام از آن‌ها، تقویت‌کننده دیگری است.
مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی
مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی در این نوشته، براساس دسته‌بندی پاتنام، به شرح زیر مورد بررسی قرار می‌گیرد:
-
اعتماد
«اعتماد» به منزله داشتنِ حُسن‌ظن نسبت به دیگران در روابطِ بین‌جمعی است که در سه وجه، قابل بررسی است:
- اعتماد بین فردی:
شامل اعتماد به افراد خانواده، خویشان، دوستان و همکاران می‌شود. - اعتماد اجتماعی:
شامل اعتماد به بیگانگان یا افراد کمتر آشنای اجتماع می‌شود. - اعتماد نهادی:
شامل اعتماد به سازمان‌ها و نهادها و گروه‌ها در حوزه حکومت می‌شود.
-
هنجارها
«هنجارها» شیوه‌های رفتاریِ متقابلی است که فرد در جریان زندگیِ خود، آن‌ها را از خانواده یا جامعه می‌آموزد و در ارتباطات و تعاملات، آن‌ها را بکار می‌بندد.
شاخصِ‌های سنجش هنجارهای اجتماعی
برای سنجشِ هنجارهای اجتماعی سه شاخصِ «همیاری»، «حمایت اجتماعی» و «انسجام اجتماعی» در نظر گرفته شده است.
«همیاری» به احساسِ درونی افراد جهت کمک به دیگران و رفعِ خلأِ ناشی از نبودِ آن‌ها اشاره دارد.
«حمایت اجتماعی»، حمایتِ افراد از یکدیگر در زمانِ نیازمندی است و به صورتِ حمایتِ اقتصادی و عاطفی مطرح می‌شود.
«انسجام اجتماعی»، توافقِ جمعی میان اعضای یک جامعه است که حاصلِ پذیرش و درونی‌کردنِ نظامِ ارزشی و هنجاریِ یک جامعه و وجود تعلّق جمعی (احساس ما کردن) و تراکمی از وجودِ تعامل در میان افراد آن جامعه است.
-
شبکه‌ها
«شبکه‌ها» به انواع ارتباط‌هایی اطلاق می‌شود که بر اثر روابطِ شخصیِ شرکت‌کنندگان برقرار شده است و ناظر بر ساختِ روابطِ اجتماعی است.
شاخصِ‌های سنجش شبکه‌های اجتماعی
برای سنجشِ شبکه‌های اجتماعی از دو شاخص «مشارکت» و «روابط اجتماعی» استفاده می‌شود. مشارکت به معنای شرکتِ فعّالانه افراد در حیاتِ سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و بطور کلّی در تمامی ابعادِ حیات است و شاملِ مشارکتِ رسمی و غیررسمی می‌شود و انواع انجمن‌ها و سازمان‌های غیردولتی از عرصه‌های آن هستند. روابط اجتماعی نیز به تعاملات و ارتباطاتِ بین افراد، اطلاق می‌شود.
سنجه‌های اصلی و فرعیِ سرمایه اجتماعی در مطالعات «رابرت پاتنام»
به منظور بهبودِ انتقالِ مفهوم سرمایه اجتماعی در مطالعات «رابرت پاتنام»، سنجه‌های اصلی و فرعیِ آن در قالبِ یک نمودار ترسیم شده است.
نقش مشارکت و اعتماد در شکل‌گیری سرمایه اجتماعی
مفهوم «مشارکت»، قدمتی به درازای تاریخِ زندگیِ اجتماعیِ بشر دارد که در طول حیاتِ خود، روند تکامل و دگرگونی را پُشت سر گذاشته و به اقتضای شرایطِ زمانی و مکانی، تعاریفِ مختلفی به خود دیده است.
نتیجه پژوهش‌هایی که پیرامون سرمایه اجتماعی صورت گرفته، حاکی از اهمیّت ویژه اعتماد و مشارکت به عنوان یکی از ارکانِ مستقیم و غیرمستقیمِ سرمایه اجتماعی است.
گرچه «فرانسیس فوکومایا» سنجشِ سرمایه اجتماعی را به دلیلِ بُعدِ کیفی‌اش دشوار دانسته، اما «وجودِ الزاماتِ اجتماعی» را مبنای اندازه‌گیری آن قرار می‌دهد. او یکی از این الزامات را «عدمِ مشارکت و دخالتِ مردم در سیاست» می‌داند؛ یعنی اهتمام و دخالت مردم در امور سیاسی، یکی از سنجه‌های مشارکتِ اجتماعی محسوب می‌شود.
«گروه کندی» نیز ابعادِ سرمایه اجتماعی را در هشت بُعد دسته‌بندی کرده که «مشارکت سیاسی» یکی از این ابعادِ هشتگانه محسوب می‌شود.
در یک پژوهش تحت عنوان «سنجش سرمایه اجتماعی در انگلستان» که در سال 2003 توسط «روزالین هارپر و ماریان کِلی» در اداره‌ی آمارهای ملّی انگلستان انجام شده، «مشارکت» و «کُنشِ متقابلِ اجتماعی، شبکه‌های اجتماعی و حمایتِ اجتماعی» جزوِ ابعادِ سرمایه‌ی اجتماعی دسته‌بندی شده است.
در سال 2004 پژوهشی دیگر تحتِ عنوان «سنجشِ سرمایه اجتماعی» توسط «کریستین گروتارت، دیپا نارایان، ورونیکا نیهان جونز و مایکل ولکاک» در بانک جهانی انجام شد که به موجبِ نتایجِ آن، «انسجامِ اجتماعی، حمایتِ اجتماعی و کُنش سیاسی» یکی از ابعاد سرمایه‌ی اجتماعی محسوب می‌شود.
یک پژوهش دیگر با عنوان «سنجش و اندازه‌گیری سرمایه اجتماعی در ایتالیا» در سال 2005 توسط «فابیو سابتینی» صورت گرفت که در نتیجه‌ی آن، «مشارکت سیاسی» به عنوان یکی از ابعاد سرمایه اجتماعی در نظر گرفته شد.
از سوی دیگر «رابرت پاتنام» نیز به همراه دو تَن از همکارانش از سال 1970 سلسله پژوهش‌هایی را در باب «ایتالیای پس از اجرای قانون اصلاحات» انجام دادند. این پدیده، اجرای ماده‌ی معوّقِ مانده‌ای از قانونِ اساسی ایتالیا بود که به موجب آن، حکومتِ مرکزیِ ایتالیا جهتِ تمرکززُدایی و گسترشِ دموکراسی، تصمیم به ایجادِ حکومت‌های منطقه‌ای گرفت. از شروع اجرای آن قانون، به تدریج 15 حکومتِ منطقه‌ای در ایتالیا شروع به فعالیت کردند که در سال 1990 تعداد آن‌ها به 20 مورد رسید.
پژوهش‌های پاتنام و همکارانش، بینشِ تازه‌ای را در تئوری سرمایه‌ی اجتماعی ایجاد کرد. موضوع این پژوهش، بررسیِ عملکرد این نهادهای حکومتی در مناطقِ مختلفِ ایتالیا بر اساس 12 شاخص بود که نتیجه آن، حاکی از اختلافِ شدیدِ شمال و جنوب ایتالیا بود.
پاتنام پس از مدتی، این سئوال را مطرح کرد که با وجود سیاست‌های مشخص و یکسانِ دولت مرکزی، چرا نهادهای دموکراتیک در شمال ایتالیا کارآمدتر از جنوبِ آن عمل می‌کنند؟ به علاوه چه عاملی اختلافِ رشد اقتصادیِ شمال و جنوبِ ایتالیا را توضیح می‌دهد؟
او در پاسخ‌های خود به این علّت رسید که در شمالِ ایتالیا نهادهای جمعی و مدنی بهتر و قوی‌تر فعالیت داشته‌اند و مردم بیشتر در انتخابات مشارکت کرده‌اند و فعّالانه به نظارتِ عمومی پرداخته و روی حقوقِ خویش آگاهی و اصرار داشته‌اند، از این‌رو عملکردِ سازمان‌های اداری، مطلوب‌تر بوده است. در حالیکه در جنوبِ ایتالیا، شهروندان چنین رویکردی نداشتند و تبعاً ادارات نیز پاسخگوی آن‌ها نبوده و به این صورت، اعتمادِ متقابل میانِ حکومتِ منطقه‌ای و شهروندانِ آن آسیب دیده است.
وقتی «اعتماد» به عنوانِ بنیادی‌ترین رُکنِ سرمایه اجتماعی آسیب دید. به دنبالِ آن، مشارکتِ مدنی در عرصه‌های سیاسی و اجتماعی نیز لطمه می‌‌خورد و بی‌مسئولیتی و بی‌تعهّدیِ طرفین (دولت و ملّت) بر جامعه غلبه می‌کند و اجتماع را به فروپاشیِ اخلاقی و ساختاری، سوق می‌دهد.
اعتماد، لازمه شکل‌گیری پیوندها ومعاهداتِ اجتماعی و ایجادکننده تعاون و همیاری است.
«اعتماد»، فرزندِ «عدالت» و والدِ «امنیت» است. «آنتونی گیدنز»، اعتماد و تاثیر آن بر فرایندِ توسعه را زیربنا و زمینه‌سازِ اصلی در جوامعِ مدرن می‌داند؛ هرجا که سطحِ اعتمادِ اجتماعی بالا باشد، همیاری و مشارکتِ مردم در عرصه‌های سیاسی و اجتماعی بیشتر و آسیب‌ها کمتر خواهد بود. به علاوه، هرچه شعاعِ محورِ اعتماد محدود به اعضای گروه باشد، احتمالِ بروزِ اثراثِ منفی در جامعه بیشتر است.
در یک پژوهش تحت عنوان «سرمایه‌ی اجتماعی و دموکراسی» نیز که توسط گروهی از پژوهشگران به سرپرستی «دَک اَنسکار» در دپارتمان علوم سیاسی در سال 2007 صورت گرفت، مشخص شد که بین پیدایش اعتماد و مشارکت، روابط متقابل وجود دارد.
به این ترتیب می‌توان گفت سه مؤلفه سرمایه اجتماعی (با تأکید بر سه شاخصِ «همیاری»، «اعتماد» و «مشارکت») قاعده‌مند و معمولاً خودتقویت‌کننده و خودافزاینده هستند و اگر تجدید نشوند از بین می‌روند و جامعه را به قهقرا می‌برند.
برای فهم بهتر نمودار سنجه‌های اصلی و فرعیِ سرمایه اجتماعی که در بالا ترسیم شده است، می‌توان گفت که مثلاً افزایشِ «همیاری» (شوقِ دستگیری و رفعِ خلأ دیگران) باعثِ تقویتِ «اعتماد» (حُسن‌ظن دیگران نسبت به ما) می‌شود و تقویتِ «اعتماد» باعث تشدیدِ «مشارکت» (نقش‌پذیری ما و دیگران در جامعه) می‌گردد و مشارکت بازهم بر همیاری اثر مثبت می‌گذارد و این چرخه توسعه‌ساز، در صورتِ رعایتِ رویه‌ها و فرایندهایش، بصورت مداوم در حالِ حرکت خواهد بود و جامعه را در برابر انواعِ تحوّلات، پایا و مانا کرده و دستیابی به توسعه را برایش آسان می‌نماید.
نقش دولت در ایجاد سرمایه اجتماعی
در پایان، با تأسّی از «فوکومایا» مهم‌ترین اقداماتی که می‌تواند توسط «دولت‌ها» به تقویتِ سرمایه اجتماعی بینجامد، مختصراً در ذیل، مورد اشاره قرار گرفته است:
- تشویق و تقویت تشکیلِ نهادهای مدنی؛
- تقویت و غنی‌سازی آموزش‌های عمومی؛
- تأمین امنیتِ شهروندان در جهتِ حضورِ داوطلبانه در نهادهای اجتماعی؛
- پرهیز از تصدّی‌گری بخش‌های مختلفِ اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی و واگذاری فعالیت‌های مربوطه به نهادهای مردمی جهتِ جلبِ مشارکتِ آن‌ها در فعالیت‌ها؛
- زمینه‌سازی برای ایجاد و تقویتِ نهادهای اجتماعی و شبکه‌های مبتنی بر اعتماد بین آحاد مختلف مردم؛
- امتناعِ دولت از اتخاذِ رویکردهای تمامیت‌خواهانه و پرهیز از تفسیرهای حداکثری برای نقشِ خود در مدیریت یک جامعه که موجبِ حجیم شدنِ دولت می‌گردد، و نیز تنگ نکردنِ عرصه بر احزاب، سمن‌ها و تشکّل‌های مدنیِ فعّال و مستقل و تأمین آزادی اعضای آن.
منابع:
- پایان نظم، سرمایه اجتماعی و حفظ آن، فرانسیس فوکومایا، ترجمه‌ی غلام‌عباس توسلی، تهران: جهان امروز
- نظریه‌ی کُنش، پی‌یر بوردیو، ترجمه‌ی سیدمرتضی مردیها، تهران: نقش و نگار
- دموکراسی و سنت‌های مدنی(سرمایه اجتماعی و سنت های مدنی در ایتالیای مدرن)، رابرت پاتنام، ترجمه‌ی محمتقی دلفروز، نشر جامعه‌شناسان
- بنیادهای نظریه‌ی اجتماعی، جیمز کلمن، ترجمه‌ی منوچهر صبوری، تهران: نشر نی
- پیامدهای مدرنیت، آنتونی گیدنز، ترجمه‌ی محسن ثلاثی، تهران: نشر مرکز
- بررسی نقش سرمایه‌های اجتماعی بر مشارکت سیاسی-اجتماعی، امین اکبری، دانکشده‌ی علوم اجتماعی دانشگاه تهران
- سرمایه اجتماعی شرط لازم برای توسعه، محسن رنانی، تارنمای رسمی محسن رنانی
- سرمایه‌ی اجتماعی: مفاهیم و نظریه‌ها، الوانی و سیدنقوی، فصل‌نامه‌ی مطالعات مدیریت، شماره‌ی 33
- ارزش‌ها، شبکه‌ی روابط و مشارکت در سازمان‌های غیردولتی، محمدامین قانعی‌راد و فریده حسین، مجله‌ی جامعه‌شناسی ایران، دوره‌ی ششم، شماره‌ی3
- سرمایه‌ی اجتماعی و سلوک اجتماعی، مرضیه موسوی خامنه، رساله‌ی دکتری جامعه‌شناسی، دانکشده‌ی علوم اجتماعی دانشگاه تهران
- نهادی کردن مشارکت مردم در توسعه در کتاب مشارکت در توسعه، تالیف رولان کولان، ترجمه‌ی هادی غبرایی، تهران، انتشارات روش
- سرمایه
- اجتماعی و وضعیت ایران، زهره جوادیه، پایگاه تحلیلی خبری اعتدال
